MÜMTAZ SAĞLAM, (Yazar ve Küratör), Anlatı, Yer ve Zaman / / TCMB Sanat Koleksiyonu’ndan Bir Seçki / Narration, Place and Time / Selected Pieces from the Central Bank of the Republic of Turkey Art Collection, Türkçe-İngilizce, Çeviren: Cem Akaş, Grafik Tasarım: Timuçin Unan+Crew, TCMB Yayını, Basım: Mas Matbaası San. ve Tic. AŞ, İstanbul Haziran 2019.
ANLATI, YER ve ZAMAN / kat edilen zamanın izini sürmek (Giriş)
Anlatı sözcüğü ile yapıt üretme anlayışıyla biçimlenen bir ifade modeli, süreklilik arz eden ve özgün bir kurmacaya dönüşen yapısal bir bütünlük, görsel temsile olanak verecek şekilde kurulan bir yapıt ya da yapıt dizisi kastedilmektedir. Bu tabir, başta edebî üretimler ve film yapımları olmak üzere, diğer sanat alanları için de yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Özellikle de kurmaca ile ilişkilendirilen ve tasarımsal bir düzen olarak geliştirilen katmanlı yapılar ise doğrudan bu kapsama girmektedir. Bu nedenle, anlatı sözcüğünün, farklı atıflarla biçimlenen deneysel ve kavramsal üretimler için uygun bir tanımlama ve açıklama düzlemi oluşturduğu söylemek yerinde olur.
Günümüzde yapıta dönük eleştiri ve çözümleme yaklaşımlarında da, bu kavrama, tanıma ya da yapı-modele özel bir öncelik verildiği görülmektedir. Yapıtın, (özne tartışmalarını merkezde tutmak kaydıyla) üretildiği ortam koşulları ile birlikte, onu belirleyen kültürel ve tarihsel etkenleri de değerlendirme imkânı bu sayede yaratılmaktadır. Dolayısıyla, yapıt özelinden hareket ederek, bir üretim döneminde geçerli olan anlatım tercihleri üzerinde durmak; ağırlıklı olarak içerik üretimi meselesine genişlik ve derinlik kazandıran okumalara girişmekle eş anlamlı hâle gelmektedir. Hikâye edilen olay, zaman ve mekâna ilişkin belirlenimler eşliğinde böylece, yeni ayrımlara ve yorumlara ulaşmak kolaylaşmaktadır. Anlatı çözümlemeleri bu yüzden, farklı disiplinlere ait referanslar üzerinden gelişen yorumsal değeriyle, kolektif bellek ve kültür için gerekli belgelere dönüşür. Yapıtı okunur göstergelerin önerdiği kapsamın dışında, okuma imkânı veren bir bütünlükten ve eleştirel bakıştan söz edilmektedir burada.
Örnekse bu tür bir bakış, biçimleme eyleminde gösterdikleri yeterlilik bakımından 1914 Kuşağı ressamlarının ayrıcalıklı konumlarını ve geliştirdikleri boya performansının dönemsel temsil bağlamında taşıdığı önemi anlamamızı sağlayacaktır. Benzer şekilde, Ali Avni Çelebi’nin yoğun ve sürekli bir üretimle elde ettiği ifade modeli üzerinden, resmin biçimsel bir boya organizasyonu olduğu gerçeğini anlamamız kolaylaşacaktır. Ya da; resim tarihimizde yaşanan algı değişimleri ve zihniyet çelişkilerinin nelere yol açmış olduğunu; çekinilen bazı uygulamaların, risk teşkil eden deneysel girişimlerin sonradan ne tür kazançlara dönüştüğünü görmek ve anlamak mümkün olacaktır.
Bugün, tarihsel sürece ilişkin koşulları göz ardı eden bazı araştırma ve yorumların, yapıtı belirleyen psişik gerekçeleri ya da toplumsal ve siyasal bağlantıları unutabildikleri görülmektedir. Söz gelimi, d Grubu etkinliğinin dönemsel popülaritesinin kaybolmasına rağmen, grup sanatçılarının biçimsel kuruluma verdikleri önceliğin ve kurmaca anlatı oluşturma çabalarının taşıdığı önemin özenle vurgulanması gerekir. Bu bakımdan Anlatı, Yer ve Zaman başlığı altında araladığımız bakışla,algı kırılmaları gerçekleştiren, yaşanan zamanın peşine düşen ama geleneksel kültüre de yeni anlamlar ve değerler atfeden anlatı modellerine dikkatleri yeniden çekmek istedik.
Anlatı, Yer ve Zaman; bu nedenle, tarz ve üslûp geliştirmede zamana dair ortak estetik algısı netleşmiş bir üretim içinde olan, bir düşünce biçimini, anlayışını öneren, zamana direnen ve/fakat zamanı da en iyi niteleyen sanatçı tavırlarına ve yapıtlara eleştirel bir bakış geliştirmektedir. Dönemsel temsil bakımından özel yeterliliği olan ve önemli bir estetik değer birikimi olan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sanat Koleksiyonunda bulunan yapıtları bu gerekçeyle bir araya getirerek, bir yakın tarih okuması yapmak niyetindedir. Ayrıca bir konumlandırma ve değerlendirme girişimi olan bu etkinlik, küçük de olsa Türkiye’de sanat tarihi yazımına ilişkin tartışılan kronik sorunları aşmaya yönelik çabalardan biridir. Bu tür çabalar, ileri sürdükleri özel tespitler ve yorumlarla; hiç kuşku yoktur ki, kültür hayatımız için gerekli ve önemlidir.
Yazar ve küratör olarak görev aldığım Anlatı, Yer ve Zaman adlı bu etkinliğe, sergileme ve katalog yayını sürecinde emek veren başta Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yöneticileri ve çalışanları olmak üzere, değerli ve güzel mekânlarını paylaşarak etkinliğe ev sahipliği yapan Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi’nin yetkililerine ve çalışanlarına teşekkür ederim.