imkânsız atlas: montajlanmış birleşik hafıza bütünlüğü

Warburg’un Bilderatlas’ında; montaj, bir bakışın ve düşünce biçiminin tüm karmaşasını, tuhaflığını, gerilimini, eklektik niteliğini, yer yer mantık dışılığını ve ironisini yansıtan bir elverişli bir teknik olarak öne çıkar. Yan yana dizilen fotoğraf görüntülerinin uyumu, estetik bağlamda değerlendirilebilen bir ifade biçimidir hiç şüphesiz. Söz konusu karmaşık düzen, fikir çatışmasının, bilgi akışının, belge yoğunluğunun bir karşılığıdır. Fazlalık gibi duran şeyler burada, istifi ve dizilimi çözüme zorlamış bir gösterim alanı olarak bu panel düzeneğini ortaya çıkarmıştır. Dolayısıyla resim ve heykel karışımı bir çözüme dönüşen bu düzenekler, mevcut karmaşayı imge-metafor ilişkisi ile anlaşılır kılan, yan yana gösterimin olanaklarıyla imge-referans ilişkisini açık eden bir ifade alanı hâline gelmektedir. 

Kuşku yoktur ki buradaki çok parçalılık hâli, düzen ve istif aşamasında hiyerarşiyi bozmaktadır. Ancak bu durum, karma niteliği ve çeşitliliği, kolaj bağlantılı fikirleri zenginleştirmekte ve genişletmekte, tümel kavrayışa ilişkin kuralları melezleştirmektedir. Eldeki malzemenin doğasına uygun, parça-bütün ilişkisine katkı sağlayan bu tür bir karma tekniğin, yeni bir düzenin temas ve mesafe anlayışı içinde tercihi o yüzden önemlidir. Nitekim Warburg’da karşımıza çıkan montaj düşüncesinin, bir gösterim çözümü olarak belirmesi, bu tür bir anlatım için çözüm olarak netleşmesi kuvvetle muhtemeldir. 

Bu arada paneller, Warburg‘un kişisel söylemine, tarihsel akış düşüncesine uygun, imge ve görüntü alanı olarak, bir yerleştirme şeklinde oluşturulmuş cüretli bir performans, sanatsal pratiklere özgü hazlarla yüklü estetik bir hadisedir. Düşünsel gerekçeleri ve tartışmalı konuları çatışmalı bir aradalık ya da temas ve mesafe gibi ölçülü yakınlaşmaları yansıtabilen stratejik bir gösterim unsuru olarak özgürleşen heykelsi bir üretimdir. 

Dolayısıyla Warburg; panel gösterimi ile, kültürel geçmişin tüm sanatsal birikimini adeta parçalara ayıran bir görüntü envanteri oluşturarak, elindeki görsel bilgi unsurlarını bir araya getirermekte, özel ve çekici alt anlatı alanları kuran bir çoklu olasılıklar alanı (Atlas) inşa etmektedir. Bunu da, asgari düzeyde görsel bir dil ve düzen anlayışı içinde gerçekleştirmeye özen göstermektedir. Bilderatlas Mnemosyne panelleri, bu bağlamda çok parçalı, karma dilli gösterimler için bir söylem modeli olarak belirmektedir. 

Bu kapsamda; çağdaş sanat alanında temel referansını Bilderatlas Mnemosyne’den alan bu tür üretimlerin, imge ve metin ilişkilerinin düzensiz birlikteliğinde, yeni anlam üretme yollarını yakalaması kaçınılmazdır. Mevcut dili fazlasıyla zorlayan bu yöntem ya da bakış açısı, düşünsel ve bilişsel bir ilişki düzlemi talep eden bir aşırılık içinde, yer yer denetimini yitirmiş bir konuma evrilmesi doğaldır. Bu bağlamda tematik bağlamda istiflenmiş görüntü dizilimleri, özgün plastik çözümler üretmekte gecikmemiştir. Bu aşamada modüler dizilimin boş biçimsel tekrarı bile, estetik duyuma sahip olması bu potansiyelin bir göstergesidir. Dolayısıyla bir kurgu hadisesi olarak, istif ve tekrarı yedeğinde tutan bu yaklaşım, pekiştirmeye dayalı bu gösterim ve üretim tercihi; tematik bağlama çekilen bir dil ve anlam çatışmasıyla kendine özel bir alan açar. Tıpkı Taryn Simon’da görüldüğü gibi spekülatif ve sosyal gerçekçi, radikal bir gösterime dönüşür. Aynı boyutları ısrarla kullanarak, steril form tekrarını fotoğrafların trajik içerikleri ile dengeleyen Simon, bir minör atlas girişimini estetik anlayışla bütünleştirerek karşımıza çıkar. Keza Christian Boltanski, Gilbert & George, Tobias Buche ve Gerhard Richter’in de bu doğrultuda, yeni bir gösterim esasının gizemli ve çekici alanında ikâme edilmiş üretimleri, dünyanın yükünü omuzlamaya adanmış çalışmalar olarak önem kazanır. 

Her durumda Aby Warburg’un Bilderatlas Mnemosyne panelleri, yapıt düzeyine evrilen potansiyeli ile biçim ve anlam ilişkilerini, isabetli ve güçlü bir şekilde temsil etmektedir. Yarım kalmasına rağmen, bütünlüğü ve estetik çağrışımlarıyla kışkırtıcı bir niteliğe ve yeterliliğine sahiptir. ♦